BÖCEK SOKMALARI VE HAYVAN ISIRIKLARINDA İLKYARDIM

A. HAYVAN ISIRIKLARI (KEDİ, KÖPEK, AT, İNEK)

Hayvan ısırıkları önemli bir halk sağlığı sorunudur ve bir hayvan ısırığında iki sorunla karşı karşıya kalınmaktadır. Bunlardan birincisi, vücutta ortaya çıkan doku yaralanması, ikincisi ise daha sonra oluşabilecek enfeksiyonlar yani mikrobik hastalıklardır. Bu enfeksiyonların başında tetanoz ve kuduz yer alır. Kuduz, beyni ve sinir sistemini hedefleyen bir enfeksiyondur. Sıcakkanlı hayvanlarda bulunan bu virüs, tükürükle bir hayvandan diğerine, genellikle bir ısırık veya yalama yoluyla yayılır. Acilen tedavi edilmezse hastalık öldürücüdür.

Bir köpeğin ağzı, bazıları insanlar için tehlikeli olan 60’tan fazla bakteri türü taşıyabilir. Yaygın inanışın aksine, vahşi veya sokak köpekleri nadiren ölümcül saldırılara neden olurlar. Kedi ısırıkları köpek ısırıklarından daha az sakatlayıcı olsa da kedi ısırıkları köpek ısırıklarından çok daha yüksek bir enfeksiyon oranına sahiptir. Kedi ısırıklarına bağlı oluşan yaralanmalar, kedilerin keskin dişleri nedeni ile delinme tarzında olmakta ve aynı zamanda kas, tendon ve kemiği de etkileyebilmektedir. Yaralanmaların çoğu ellerde, kollarda, bacaklarda ve yüzde meydana gelmektedir.

Hayvan ısırıklarında görülen belirti ve bulgular:

• Isırık ve diş izleri

• Cilt ve cilt altı dokularda yaralar

• Cilt ve doku kayıpları

• Orta veya şiddetli kanama

• Şişlik

• Kızarıklık

• Ağrı

Hayvan ısırıklarında ilk yardım uygulama basamakları:

• Bölgenin güvenli olduğundan ve hayvanın sizi veya ısırılan kişiyi tekrar ısıramayacağından emin olun. Emin değilseniz gerekli tedbirleri alın.

• Yaşamsal bulguları değerlendirin.

• Yaraya bakmadan önce ellerinizi su ve sabunla yıkayın. Varsa, alkol bazlı dezenfektanlar da kullanılabilirsiniz.

• Mümkünse eldiven giyin. Değilse, temiz bir plastik poşet de kullanabilirsiniz.

• Isırılan kişinin kanı veya yarası ile temas etmemeye çalışın.

• Isırık yerini 10-15 dakika su ve sabunla yıkayın.

• Yara şiddetli kanıyorsa yaraya doğrudan bası uygulayarak kanamayı durdurun.

• Yarayı kuru temiz bir bezle veya bandajla örtün.

Isırılan kişiye kuduz ve/veya tetanoz aşıları ve yara bakımı için bir sağlık kuruluşuna başvurmasını söyleyin.

• Yaralanma ciddi ve yaralının hayati tehlikesi mevcutsa derhal 112 acil yardım numarasını arayarak ya da aratarak yardım isteyin.

Hayvan ısırıklarında dikkat edilmesi gereken hususlar:

• Isırılan kişinin yarasına bakmadan önce ve sonra ellerinizi yıkayın. Ellerinizi yıkamak için sabun ve su kullanın. Varsa, alkol bazlı dezenfektanlar da kullanılabilir.

• Yara üzerine herhangi yabancı bir madde (çeşitli otlar, biber, yağ, benzin vs) dökmeyin ve yara üzerinde herhangi bir işlem yapmayın.

• Hayati tehlike oluşturmasa dahi, köpek (veya başka bir hayvan) tarafından ısırılan kişinin mutlaka en yakın sağlık kuruluşuna başvurmasını sağlayın.

• Kuduz aşısı yapılmamış hayvanları en az 10 gün gözetim altında tutun.

• Hayvanı kendiniz yakalamak için çabalamayın. Hayvana yaklaşmayın.

• Kesinlikle gerekli olmadıkça hayvanı öldürmeyin. Eğer öldürülmesi gerekiyorsa, kuduz muayenesi için hayvanın baş ve beynini hasardan koruyun.

• Uygun önlemler almadan hayvana dokunmayın. Enfekte tükürük hayvanın derisinde ve tüylerinde olabilir, bu yüzden eldiven giyin veya ölü bir hayvanı taşımak zorundaysanız bir kürek kullanın.

B. YILAN ISIRIKLARI

Dünya üzerinde 2500’den fazla çeşit yılan vardır ve yılanlar rahatsız veya tehdit edilmediklerinde nadiren ısırırlar. Yılan ısırıklarının etkileri yılanın türüne göre değişir. Ancak genel kabul tüm yılan ısırıklarına zehirliymiş gibi muamele edilmesidir.

Yılan ısırıklarında görülen belirti ve bulgular:

• Isırık yerinde kanama, şişlik, morarma, ağrı, uyuşma ve diş izleri

• Görme bulanıklığı

• Konuşma bozukluğu

• Terleme

• Bulantı veya kusma

• Karın ağrısı ve ishal

• Bilinç bulanıklığı

• Nefes darlığı

Yılan ısırıklarında ilk yardım uygulama basamakları:

• Isırılan kişiye uzanmasını ve hareket etmemesini söyleyin.

• Isırılan kişiyi sakinleştirin. Çünkü sakin kalmak ve hareket etmemek zehrin yayılmasını yavaşlatır.

• Bir yılanın zehirli olup olmadığını değerlendirmek zordur. Bu nedenle, her zaman yılanın zehirli olduğunu varsayın.

• Varsa eldiven giyin yoksa ellerinizi örtmek için temiz bir plastik poşet kullanın.

• Isırılan kişinin kanıyla temas etmemeye çalışın.

• Şişme nedeniyle kan akışını engelleyecek yüzük ve saat gibi takıları ve sıkı giysileri çıkarın.

• Yarayı temiz bir pamuklu bez veya bandajla örtün.

• Isırık yeri kol ve bacaklarda ise yara üstünden dolaşımı engellemeyecek şekilde bandaj uygulayın.

• Yaralı uzvu hareket ettirmemeye çalışın ve mümkünse atel (tespit) uygulayın.

• 112 acil yardım numarasını arayarak ya da aratarak yardım isteyin.

• Tıbbi yardım sağlanıncaya kadar ısırılan kişiyle birlikte kalın.

• Yaşamsal bulguları gözlemleyin.

Yılan ısırıklarında dikkat edilmesi gereken hususlar:

• Yılan ısırığında yara üzerine soğuk veya buz uygulaması yapmayın. Soğuk veya buz yılan zehrinin etkinliğini azaltmaz.

• Yara üzerine kesinlikle herhangi bir (vakumla, şırınga ya da ağızla yaranın emilmesi, kesilmesi, enjeksiyon gibi) işlem yapmayın. Bunlar enfeksiyona yol açabilir ve yara iyileştirmesini geciktirebilir.

• Yılan ısırıklarında doku hasarını artıracağından dolayı turnike uygulaması yapmayın.

C. DENİZANASI SOKMALARI

Denizanaları her okyanus ve denizde bulunur. Denizanası dokunaçlarında küçük ve içi zehir dolu mızrakları vardır. Bunları kurbanlarına saplayarak zehirlenmelere neden olurlar. Çoğunluğu zararsız olmasına rağmen, bazı türleri yerel (lokal) ve tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) reaksiyonlara neden olabilir. Çoğu zaman, sadece küçük ve genellikle yanıklara benzeyen kaşıntılı reaksiyonlara neden olurlar. Bu lezyonlar genellikle birkaç gün ile birkaç hafta arası bir sürede kendiliğinden iyileşir. Nadir de olsa sokma yerinde sonradan renk değişikliği meydana gelebilir. Kutu denizanası ve mavi şişe denizanaları zehirli denizanalarıdır. Bu türlere Türkiye’de pek rastlanılmamaktadır.

Denizanası sokmalarında ilk yardım uygulama basamakları;

• Kişinin sokma bölgesini ovmasını önleyin.

• Denizanasının dokunaçlarını çıkarın. Eğer dokunaçlar yapışık durumda ise; bunları kredi kartı gibi düz bir nesne kullanarak kazıyarak çıkarın.

• Denizanasının dokunaçlarının etkisiz hale getirilmesi için coğrafi bölgeye ve denizanası türüne göre; deniz suyu, karbonat ve sirke veya sokmanın olduğu yere ısı uygulaması yapılabilir.

• Tatlı su uygulaması yapmayın. Çünkü, tatlı suda zehrin açığa çıkmasına ve daha fazla zehirlenmeye neden olabilir.

• Denizanasının türünden emin değilseniz temas bölgesini sadece deniz suyu ile iyice durulayın.

• Ölümcül denizanası olan bölgelerde hemen 112 acil yardım numarasını arayarak ya da aratarak yardım isteyin.

Denizanası sokmalarında dikkat edilmesi gereken hususlar:

• Denizanası sokmalarının tedavisinde basınçlı bandajlar kullanmayın.

• Ağrının giderilmesi için alüminyum sülfat, et ve et suyu gibi ajanlar yara üzerine uygulamayın.

D. BÖCEK ISIRIKLARI VEYA SOKMALARI (KENE, ÖRÜMCEK, AKREP, ARI)

Böcek ısırığı veya sokmalarının çoğu, ısırık veya sokma bölgesi ile sınırlı küçük reaksiyonlara neden olur ve genellikle de evde tedavi edilebilirler. Ancak ağız ve boğaz bölgesindeki ısırık veya sokmalar, oluşabilecek şişlik nedeniyle tehlikelidir ve hayatı tehdit edebilir.

Böcek ısırığı veya sokmalarında görülen belirti ve bulgular:

Isırma veya sokmaya neden olan hayvana göre ortaya çıkan belirti ve bulgular değişebilir. Örneğin:

• Arı sokmasında: Sokma bölgesi ağız veya boğaz ise, ortaya çıkan yerel reaksiyon hava yolu tıkanıklığına neden olabilir. Özellikle arı birkaç yerden soktuysa, nefes borusuna yakın bir yerden soktuysa ya da kişi alerjik bünyeli ise ciddi anlamda risk oluşturur.

• Kene ısırığında: Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi, Lyme ve Tularemi gibi hastalıklar görülebilir.

• Akrep sokmasında: Akrep zehirli ise tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) ciddi bulgular ortaya çıkabilir.

Bazı insanlarda böcek ısırık veya sokmasına karşı alerjik reaksiyon meydana gelir. Bu reaksiyon yerel (lokal) veya tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) tarzda olabilir.

Yerel (lokal) belirti ve bulgular: Isırık veya sokma bölgesinde;

• Ağrı
• Şişlik
• Kızarıklık veya döküntü
• Kaşıntı ve kabarıklık
• Kene gibi bazı hayvanlar ise cilde tutunmuş halde görülebilir.

Tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) belirti ve bulgular:

Tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) tarzdaki bir alerjik reaksiyon, potansiyel olarak hayatı tehdit edebileceğinden acil müdahale gerektirir. Alerjik reaksiyonu olan bir kişide tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) aşağıdaki belirti ve bulgular görülebilir:

Yerel (lokal) belirti ve bulgular:

Isırık veya sokma bölgesinde;

• Ağrı

• Şişlik

• Kızarıklık veya döküntü

• Kaşıntı ve kabarıklık

• Kene gibi bazı hayvanlar ise cilde tutunmuş halde görülebilir.

• Döküntü

• Kaşıntı

• Kas krampları, titreme ve karıncalanma

• Terleme

• Hırıltı, ses kısıklığı veya nefes almada zorluk

• Baş dönmesi veya baygınlık

• Yutma güçlüğü

• Yüz ve dudaklarda şişlik

• Bulantı, kusma veya ishal

• Kaygı veya huzursuzluk

• Bayılma

• Şok

1. Kene Isırıkları

Kene ısırıkları sıklıkla ağrısız olduğu için, genellikle ısırılan kişiler keneyi ancak ısırıldıktan çok sonra fark ederler. Kenenin fark edildikten sonra en kısa sürede vücuttan uzaklaştırılması önemlidir.

Kenenin insan vücudunda kaldığı sürenin uzaması ile hastalık geçiş riski artmaktadır. Özellikle bu süre 24 saat ve üzerinde ise risk daha da artmaktadır. Bu nedenle kenenin hızlıca ve parçalamadan çıkarılması gereklidir.

Kene ısırıklarında ilk yardım uygulama basamakları: Kenenin tutunduğu ciltten çıkarılma işlemi

• Keneye asla çıplak elle dokunmayın ve eldiven giyin.

• Keneleri ince cımbız kullanarak (parmaklarla değil) çıkarın.

• Keneyi mümkün olduğu kadar cilde yapıştığı yere en yakın yerden baş kısmından tutarak çok sıkmadan yukarı doğru çekerek çıkartın.

• Kenenin baş ve ağız kısmının tam olarak çıkartılmasına dikkat edin.

• Çıkartmak için keneyi bükmeyin veya sarsmayın.

• Kenenin gövdesini sıkmayın, ezmeyin ve patlatmayın.

• Vazelin, alkol, benzin, mazot ve aseton gibi maddeler uygulamayın.

• Sıcak uygulamayın. Kibrit, çakmak veya sigara ile yakmaya çalışmayın.

• Keneyi çıkartmışsanız gerekli kan testlerini yaptırtmak için, keneyi çıkartamadıysanız veya keneyi çıkartma işlemini yapamayacağınızı düşünüyorsanız zaman kaybetmeden ısırılan kişinin mutlaka en yakın sağlık kuruluşuna başvurmasını sağlayın.

2. Örümcek Isırıkları

Dünya çapında yaklaşık 40.000 tür örümcek olduğu bildirilmiştir. Örümcekler et obur hayvanlardır ve kurbanlarını zehirleyerek felç ederler. Örümceklerin dişleri, insan cildini geçebilecek kadar uzun ve zehir miktarları yeterli düzeyde olmadığından dolayı genel olarak insanları nadiren ve az miktarda etkilerler. Örümcek ısırığı sıcak aylarda daha sık görülür. Örümcek ısırığının teşhis edilmesi zordur, çünkü çoğu insan örümcekleri asla görmez ve ısırıklar tipik olarak çok az ağrıya neden olur. Her ne kadar ısırıkların %98-99 kadarı zararsız olsa da nadiren doku ölümü ile sonuçlanan yaralar, tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) zehirlenmeler ve bazen de ölüm meydana gelebilir.

Örümcek ısırıklarında ilk yardım uygulama basamakları:

• Isırılan bölgeyi su ve sabunla yıkayın.

• Isırılan bölgeye soğuk uygulaması yapın.

• Kan dolaşımını engellemeyecek şekilde bandaj uygulayın.

• Örümceğin ısırdığı bölgede kızarıklık ve ağrı artışına ilave olarak uyuşukluk başlarsa zaman kaybetmeden ısırılan kişinin mutlaka en yakın sağlık kuruluşuna başvurmasını sağlayın.

• Hastada tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) bulgular varsa hemen 112 acil yardım numarasını arayarak ya da aratarak yardım isteyin.

3. Akrep Sokmaları

Akrepler özellikle sıcak ve kuru iklimlerdeki genellikle kuytu yerlerde bulunurlar. Ülkemizde daha çok Güneydoğu Anadolu bölgesinde rastlanır. Akrep uzun kuyruğunun sonundaki iğnesi ile sokar ve öldürücü olabilir. Akrebin soktuğu vücut bölgesinde kuvvetli bir yerel (lokal) belirti ve bulgular meydana gelir. Sonrasında da olaya tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) belirti ve bulgular eklenebilir.

Akrep sokmalarında ilk yardım uygulama basamakları:

• Kişiyi sakinleştirin.

• Sokmanın olduğu bölgeyi hareket ettirmeyin.

• Sokulan yeri su ve sabunla nazikçe yıkayın.

• Sokulan yerin üzerine 15 dakika soğuk uygulaması yapın.

• Kan dolaşımını engellemeyecek şekilde bandaj uygulayın.

• Sokulan yere kesme veya emme gibi herhangi bir işlem yapmayın.

• Şiddetli ağrı varsa ağrı kesici verin.

• 112 acil yardım numarasını arayarak ya da aratarak yardım isteyin.

4. Arı Sokmaları

Arı birkaç yerden soktuysa, nefes borusuna yakın bir yerden soktuysa ya da kişi alerjik bünyeli ise tehlikeli olabilir. Alerjik kişilerde sadece bir arı sokması bile dakikalar içerisinde nefes darlığına ve şoka neden olabilir. Hastaların %5’i arı sokmalarına karşın alerjiktir.

Arı sokmalarında ilk yardım uygulama basamakları:

• Sokulan kişiye yardım etmeden önce bölgenin güvenli olduğundan emin olun.

• Yaban arısı veya eşek arısının hala etrafta olduğu bir bölgede iseniz, sokulan kişi ile daha güvenli bir bölgeye sakin bir şekilde yürüyün. Çok sayıda arı tarafından saldırıya uğranmış ve arılar hala saldırmaya devam ediyorlarsa, mümkün olduğunca hızla olay yerinden kaçın ve sığınacak bir yer arayın.

• Sokma yerini su ve sabun ile yıkayın.

• Cildin üzerinden görülüyorsa arının iğnesini çıkarın.

•Arının iğnesini mümkün olduğunca hızlı çıkarmaya çalışın.

•İğneyi çıkarmak için kredi kartı, cetvel veya anahtar arkası gibi düz kenarlı bir alet kullanın.

•İğne dışarı çıkıncaya kadar iğnenin olduğu yeri elinizdeki aletle nazikçe kazıyın.

•İğneyi cımbız gibi aletlerle sıkarak çıkartmayın. İğneyi sıkmak cilde daha fazla zehrin salınmasına neden olabilir.

• Soğuk uygulama yaparak ödem ve zehir emilimini azaltın.

• Ağız içi sokmalarında, alerji hikâyesi olanlarda ve tüm vücudu ilgilendiren (sistemik) bulgular gösterenlerde hemen 112 acil yardım numarasını arayarak ya da aratarak yardım isteyin.

• Nefes darlığı, dil, boğaz ve yüzde şişlikle ciddi alerjik bulguları olan hastaların reçete edilmiş ilacı (Epinefrin otomatik enjektörü) varsa hastanın bacağı üzerinden kaslı bir bölgeye uygulayın.

Otomatik enjektör kullanımı için lütfen ilgili bölüme bakınız.

Dikkat edilmesi gereken hususlar

• Böcek ısırık ve sokmalarında zehrin kana karışmasını engellemek amaçlı ısırılan yara üzerine kesinlikle herhangi bir işlem (vakumla, şırınga ya da ağızla yaranın emilmesi, kesilmesi, enjeksiyon, dağlama gibi) yapılmaz. Bunlar enfeksiyona yol açar ve yara iyileştirmesini geciktirirler.